Blog: Polarisatie en complottheorieën. Observaties van een oplossingsgerichte huisarts

Door huisarts Pieter Jansen.

Als je af moet gaan op berichten in de media zou je zomaar kunnen denken dat de wereld gek geworden is. Het wantrouwen rond de presidentsverkiezingen in Verenigde Staten is groot. Al langer zijn er, ook bij ons, veel verhalen over polarisatie en complottheorieën. Hoewel het werk in mijn praktijk eigenlijk te druk is voor het schrijven van een blog, vraagt dit om een oplossingsgericht perspectief. En een interessant gezichtspunt van iemand die zich langdurig in dit onderwerp heeft verdiept.

Alternatieve feiten

Deze tijd wordt wel aangeduid als ‘post-truth’-tijdperk: experts en instituties worden niet meer vertrouwd en meningen en fantasieën krijgen voorrang boven feiten, zogenaamde ‘alternatieve feiten’. Socioloog Jaron Harambam deed onderzoek naar complotdenken. Hij schreef er een proefschrift over en een schitterend boek Contemporary Conspiracy Culture, Truth and Knowledge in an Era of Epistemic Instability [1]. Hij pakte zijn onderzoek anders aan dan gebruikelijk bij dit onderwerp. Hij wilde niet, zoals vaak gebeurt, mensen met afwijkende ideeën over ‘De Waarheid’ wegzetten als gekkies of randfiguren. Hij ging ze niet duiden, pathologiseren of van psychiatrische diagnoses voorzien (‘paranoïde persoonlijkheid’, ‘het komt voort uit een traumatische ervaring’ of ‘een theorie als vervangend geloof’). Hij onderzocht het fenomeen van binnenuit door met mensen te praten vanuit een houding van ‘niet weten’.

Dwarsdoorsnede

Harambam ontdekte dat je niet kunt generaliseren. Veel mensen denken dat er wel iets waar kan zijn van theorieën van bijvoorbeeld de antivaccinatiebeweging, het met opzet fabriceren en loslaten van schadelijke virussen. Of de overtuiging dat farmaceutische bedrijven in staat zijn om veel ziektes te genezen maar dat niet doen om meer geld te verdienen. ‘Science deniers’ en aanhangers van complottheorieën komen zowel aan de linker als aan de rechter zijde in het politieke spectrum voor. Er zijn laag- en hoogopgeleide mensen in deze groepen. Ook wetenschappers kunnen dogmatische ideeën hebben en andersdenkenden niet vertrouwen. Harambam adviseert ons om eens op een feestje of bij de koffieautomaat op je werk het onderwerp complotdenken aan te snijden. Dan hoor je dat bijna iedereen wel mensen kent die complottheorieën aanhangen of die zelf denken dat er toch wel iets waar zal zijn van sommige opvattingen.

Gehoord voelen

In een interview in De Volkskrant [2]  zegt Harambam dat we als samenleving in gesprek moeten blijven met wetenschapsontkenners en complotdenkers. En dan niet (alleen) over dingen waarover we van mening verschillen, maar juist over de zaken waar zij en wij zorgen over hebben. De vraagstukken waarover dit gaat zijn altijd complex. De klimaatcrisis of de coronapandemie, ook de wetenschap heeft daar niet één antwoord op. Volgens Harambam moeten we iedereen met ideeën daarover erbij betrekken. Wanneer je mensen buitensluit voed je wantrouwen en bevorder je polarisatie. Demagogen zijn een ander verhaal, zegt hij. Die maken opzettelijk misbruik van onzekerheid in de samenleving en van mensen die zich niet gehoord voelen.

Weerstand bestaat niet

Vaak wordt beweerd dat een gesprek niet meer mogelijk zou zijn met science deniers of complotdenkers. Ze zouden zich al te veel hebben ingegraven. Er zou te veel weerstand zijn voor normale communicatie. Toch zou je ook kunnen zeggen dat mensen die zich zo druk maken blijkbaar niet onverschillig zijn, maar juist betrokken. Bij onze trainingen oplossingsgericht werken bespreken we het begrip weerstand met de deelnemers. Anders dan bij de traditionele psychotherapieën, die uitgaan van het medische model, kent de oplossingsgerichte aanpak het begrip weerstand niet. Men gaat ervan uit dat er altijd samenwerking is, ook als de cliënt bijvoorbeeld het advies van de behandelaar afwijst, omdat hij daarmee juist laat zien dat dit advies niet goed past. Als behandelaars weerstand zien, kunnen ze geen samenwerking zien; als behandelaars samenwerking zien, kunnen ze geen weerstand zien.

Zienswijze van de patiënt

Hoewel het voor veel deelnemers aan een training een nieuwe benadering is, wordt dit meestal vlot begrepen: de weerstand hoeft niet overwonnen te worden, maar de cliënt kan wellicht een andere aanpak volgen. Lastiger is het voor behandelaars om daarbij naar zichzelf te kijken. Een valkuil is namelijk dat ze met andere adviezen komen die vervolgens ook worden afgewezen. Daardoor kan de behandelaar denken: “Ik geef allemaal goede adviezen, maar de patiënt weigert alles op te volgen.” Een verrassend inzicht komt wanneer men naar de zienswijze van de patiënt vraagt en die zelf gewoon met, soms heel goede, ideeën komt.

Sprekend voorbeeld

Een man met diabetes is door de praktijkondersteuner verwezen naar het spreekuur van de huisarts, omdat met maximale inzet van tabletten de streefwaarden niet worden gehaald. De volgende stap in het protocol is starten met insuline. De oplossingsgericht werkende huisarts vraagt: “Wat is het doel van uw komst?”
De man: “Ik moet starten met insuline.”
“Dat kan”, zegt de huisarts.
De man: “Maar ik wil geen insuline.”
“Wat wilt u wel?”, vraagt de arts.
De man: “Ik wil minder medicijnen.”
“Hoe wilt u dat doen?”, informeert de huisarts.
“Dan moet ik zeker afvallen”, zegt de man.
“Dat zal zeker helpen”, antwoordt zijn arts.
“Ze zeggen dat ik sla moet eten. Maar dat kan ik niet.”
“Wat kunt u wel?”
“Helpt het als ik ga stoppen met bierdrinken?”
U raadt het antwoord al. En hij heeft het inderdaad gedaan.

Wat hopen we te bereiken

Jaron Harambam laat zien dat polarisatie kan ontstaan, en bevorderd wordt, wanneer mensen die zich zorgen maken zich buitengesloten voelen. Daarom adviseert hij om bij complexe kwesties zo veel mogelijk andersdenkenden te betrekken. Echter niet met het doel om elkaar te overtuigen. Net als bij het oplossingsgerichte denken stelt hij dat complexe kwesties veel oorzaken en gevolgen hebben, met ook nog eens onderlinge vervlechtingen. Daar kom je vaak niet uit. Harambam vindt dat we elkaar moeten bevragen over wat we hopen te bereiken. En dat lijkt op wat wij vanuit oplossingsgericht perspectief het ‘vragen naar de gewenste toekomst of uitkomst’ noemen, en waarvan ook wij denken dat het een goede aanpak is. Hier past de uitspraak van Nelson Mandela: “If you want to make peace with your enemy, you have to work with your enemy. Then he becomes your partner.”
Werk met elkaar in plaats van tegen elkaar.

Geïnteresseerd in de methodiek van Oplossingsgericht Werken? Mura organiseert verschillende bijeenkomsten en trainingen over dit onderwerp. Neem gerust contact op met onze adviseur Susan Adam, zij kan je er alles over vertellen.

1. Jaron Harambam (2020), Contemporary Conspiracy Culture, Truth and Knowledge in an Era of Epistemic Instability (Tayler & Francis Ltd)
2. De Volkskrant 3 juli 2020. Socioloog Harambam: ‘We zetten complotdenkers te gauw weg als gekkies’